WYJĄTKOWA IKONA OPIEKI MATKI BOŻEJ

XVII-wieczna ikona Opieki Matki Bożej z cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy w Białowieży jest największą ikoną pisaną na płótnie, jaka znajduje się obecnie na Podlasiu. Jej wymiary to 280 x 338 cm.

Ikona ta do 2007 roku znajdowała się na wyposażeniu cerkwi cmentarnej św. św. Cyryla i Metodego, zbudowanej w 1873 roku, na miejscu starej świątyni, rozebranej w związku ze złym stanem technicznym. Do cerkwi trafiła wraz z pozostałym wyposażeniem rozebranej świątyni. Skąd przybyła do Białowieży i kto ją napisał – pozostaje zagadką. Ponieważ ikona nie mogła się zmieścić nad ikonostasem w cerkwi, więc ją podwinięto około 50 cm.  Najwyraźniej była przeznaczona dla większej cerkwi – czy białowieskiej? Dzisiaj trudno to ustalić.

Wiele lat trwały starania, by poddać ją gruntownej konserwacji. Dopiero w 2007 roku udało się uzyskać dofinansowanie przyznane przez Urząd Ochrony Zabytków, pozwalające na przeprowadzenie tego kosztownego zadania. Konserwacji ikony podjęła się akredytowana pracownia konserwatorska MEDAXO z Białegostoku, która przez prawie 2 miesiące zmagała się z tym wyzwaniem.

Ikona Opieki Matki Bożej została przeniesiona do głównej cerkwi parafialnej św. Mikołaja, gdzie też i pozostanie. Podczas prac konserwatorskich okazało się bowiem, że jest ona o ponad 50 cm wyższa niż się wydawało. Część płótna była po prostu podwinięta tak, by mogła zmieścić się nad ikonostasem w cerkwi cmentarnej. Obecnie jednak jej wymiary nie pozwalają powrócić na dawne miejsce, czy w ogóle do cerkwi cmentarnej. Z tego też powodu ikonie zostało przygotowane godne miejsce w głównej świątyni.

Uroczystość wyświęcenia odnowionej ikony Opieki Matki Bożej odbyła się 6 stycznia 2008 roku. W opinii Krzysztofa Staweckiego (kierującego pracami konserwatorskimi) – ikona ta jest szczególnym dziełem sztuki cerkiewnej, prawdziwą perłą i niewątpliwie – skarbem białowieskiej parafii. A dla turystów, licznie zwiedzających cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy – jeszcze jedną miejscową atrakcją.

Niewiele wiemy o historii i pochodzeniu białowieskiej ikony. Zgodnie z informacją podaną przez Piotra Bajko w „Białowieża. Parafia prawosławna św. Mikołaja”, została ona zainstalowana w cerkwi cmentarnej w 1873 roku wraz z innymi dewocjonaliami zakupionymi w tym samym czasie za ogólną sumę 201 rubli. Jak do tej pory nie natrafiono jednak na ślad ani jej autora(ów), ani miejsca wykonania.

Nie ma natomiast żadnych wątpliwości, że jest to ikona Opieki Matki Bożej przedstawiająca w zgodzie z tradycją cerkiewną wydarzenie, które legło u podstaw święta, które obchodzimy szczególnie uroczyście w Białowieży 14 (1) października.

W 910 roku za panowania cesarza Lwa VI Filozofa, w świątyni w Blachernach w Konstantynopolu, w której przechowywana była szata Matki Bożej, 1 października (s.styl) na niedzielne nabożeństwo całonocnego czuwania przybyli m.in. św. Andrzej i jego uczeń Epifaniusz. Byli oni świadkami niezwykłego wydarzenia, gdy ich oczom ukazała się Bogurodzica w otoczeniu proroków, apostołów i aniołów, modląca się za grzeszny świat i pokrywająca swym maforionem (długi szal okrywający głowę i całą postać) obecnych w cerkwi ludzi. Objawienie to poruszyło i napełniło nadzieją wiernych, bowiem Imperium Bizantyjskie znajdowało się w trudnej sytuacji – grabione przez Saracenów, rozrywane od środka waśniami nie tylko świeckimi, potrzebowało pomocy i konsolidacji.

Na białowieskiej ikonie odnajdziemy wszystkie te postacie, które towarzyszyły Matce Bożej podczas Jej objawienia w Konstantynopolu. Po lewej stronie widzimy klęczącego przed Nią św. Jana Chrzciciela, natomiast po prawej kłania się Bogurodzicy prorok Mojżesz. Tuż za Matką Bożą znajdują się zastępy anielskie, które również dane było widzieć św. Andrzejowi i św. Epifaniuszowi.

W dolnej części ikony, po prawej stronie, św. Andrzej zwraca się do swojego ucznia ze słowami: „Czy widzisz bracie Przenajświętszą Bogurodzicę modlącą się za świat?”. Na co ten, zgodnie z cerkiewnymi przekazami, miał odpowiedzieć: „ Widzę święty ojcze i lękam się”.

Na środkowym planie znajduje się natomiast postać św. Romana Pieśniarza (Sładkopiewca), zwanego również Romanem Melodosem, stojącego na drewnianym podwyższeniu. Co ciekawe, ten święty nie mógł być obecny podczas objawienia w świątyni w Blachernach w X wieku, gdyż zmarł około 556 r. Niemniej jednak jego święto, tak jak i święto Opieki Matki Bożej, obchodzone jest 14 (1) października. Zapewne owa zbieżność dat była powodem dla którego ikonografowie uznali za stosowne umieścić go na ikonie Opieki Matki Bożej. W dłoni św. Roman dzierży pergamin z tekstem troparionu święta Pokrow Bożijej Matieri, co dodatkowo podkreśla pamięć o nim jako najwybitniejszym i najbardziej oryginalnym bizantyjskim twórcy hymnów.

Po lewej stronie ikony widnieje błogosławiona cesarzowa Teofania wraz z małżonkiem cesarzem Leonem (Lwem) VI Filozofem, który swój przydomek, według niektórych, zawdzięcza nie tylko swym dziełom z zakresu prawodawstwa i sztuki wojennej, ale także upodobaniom do wygłaszania kazań w kościołach Konstantynopola, co wydaje się być jednak mało prawdopodobne nawet jak na tamte czasy. Lew Filozof słynny jest również z tego, że przegrał wojnę z Rusią Kijowską w 911 roku, w efekcie czego Bizancjum zostało zmuszone zagwarantować Rusinom swobodę handlu. Jak widać, konflikty militarne z Rusią nie zaszkodziły cesarzowi Leonowi na tyle, by ruskim ikonografiom zadrżała ręka podczas pisania ikony Opieki Matki Bożej z bizantyjskim cesarzem w tle …

Pasjonujących faktów związanych z postaciami przedstawionymi na ogromnej, białowieskiej ikonie jest wiele. Jednak wszystkie potwierdzają banalny w gruncie rzeczy fakt, że Kościół zawsze funkcjonuje w konkretnej historycznej rzeczywistości i niemożliwym jest rozgraniczenie Kościoła niebiańskiego od ziemskiego. Kościół jest jeden. Ikona Pokrowa Bożijej Matieri dzięki swym historycznym odniesieniom przypomina nam o tym i to m.in. stanowi o jej wielkiej wartości.